SINAGOGA CETATE – TEMIŠVAR

Sinagoga Cetate, rumunski Sinagoga din Cetate, se nalazi u starom gradskom jezgru Temišvara, u ulici Mărăşeşti 6, u okrugu Cetate koji obuhvata prostor nekadašnje tvrđave. Po veličini je druga sinagoga u današnjoj Rumuniji i jedna od najlepših u ovom delu Evrope.

Građena je između 1863. i 1865. godine u periodu kada su Jevreji u Austrougarskom carstvu imali najviše sloboda do tada, zahvaljujući Ediktu o reformi tolerancije koji je car Franc Jozef I izdao 1860. godine. Ovaj Edikt je dao nove slobode različitim religijama, uključujući i do tada strogo ograničenom jevrejskom stanovništvu, omogućio im je da poseduju zemlju i rade u bilo kojoj profesiji po svom izboru. Izgradnja je započeta na inicijativu rabina Mór Hirschfeld, a po projektu bečkog arhitekte Carl Schumann. Rabin je apelovao na članove jevrejske zajednice u Temišvaru da doniraju sredstva kako bi, u blizini Jevrejske četvrti (Judenhofa), kupili dve parcele, na kojima je izgrađena sinagoga. Samu izgradnju je vodio mađarski inženjer i arhitekta jevrejskog porekla, Lipot Baumhorn koji je poznat po izgradnji i restauraciji brojnih monumentalnih sinagoga kao što su one u Brašovu, Rijeci, Budimpešti, Novom Sadu i mnoge druge, ali i civilnih objekata širom ondašnje Austrougarske.

Prvobitno se zvala Nova Sinagoga i imala je dva svečana otvaranja. Prvo, 19. septembra 1865. godine, dan uoči jevrejske nove godine Roš Hašana uz, kako su hroničari zapisali, živo učešće celokupnog stanovništva grada. Ispred hrama je podignut šator za generale i oficire. Pozvan je vojni orkestar. U svečanoj procesiji, svici Tore su preneti iz starog hrama u novi. Govore su održali rabin Mór Hirschfeld i mnogi drugi tadašnjih znameniti građani, a na kraju ceremonije otpevana je i nacionalna himna. Drugo, 1872. godine kada je ponovo svečano otvorena u prisustvu austrougarskog cara Franca Jozefa I.

Ova impresivna građevina odlikuje se bogato ukrašenom fasadom sa složenim dekorativnim elementima i predstavlja jednu od najistaknutijih i najoriginalnijih zgrada u gradu. Izgrađena je u eklektičnom stilu, karakterističnom za drugu polovinu XIX veka, sa ukrasima koji su specifični za judeizam i ornamentima mavarske arhitekture koji su u to vreme bili moderni i često se koristili na sinagogama koje su građene širom Habzburške monarhije. Velikih je dimenzija što govori o značaju i ekonomskoj moći tadašnje jevrejske zajednice u Temišvaru. To je trospratna zgrada (uključujući prizemlje) pravougaone osnove izgrađena od oker-braon opeke i ukrašena plavim keramičkim ornamentima. Ulazni deo, koji se nalazi na zapadu, krase dva masivna tornja sa kupolama, a između njih u centralnom delu dominira velika rozeta, u kojoj se uočava simbol Davidove zvezde. U gornjem, centralnom delu zgrade, na krovu, se nalazi kameni model knjige sa deset zapovesti. Na tornjevima, ispod kupola se nalazi nekoliko manjih rozeta sa simbolom Davidove zvezde. Zgradu, sa svih strana, krase i brojni dvostruki lučni prozori, bifore, sa prelepim vitražima. Glavni i bočne ulaze predstavljaju velika vrata od masivnog hrasta. Unutrašnjost sinagoge je podjednako zadivljujuća, sa visokim svodovima, oslikanim zidovima i prekrasnom drvenom rezbarijom. Ulazi se kroz predvorje iz kojeg se sa obe strane protežu stepenice koje vode do balkona od livenog gvožđa i dalje do kula. Predvorje se sastoji od mavarskog luka u obliku potkovice, okruženog klasičnim korintskim stubovima sa strane. Iz predvorja se kroz mali hodnik ulazi u pravougaonu prostoriju (heichal) namenjenu muškarcima. Ovaj deo predstavlja glavnu salu sinagoge koja sadrži drvene klupe bogato izrezbarene i razne verske prikaze. Deo za žene je na galeriji i sadrži drvene klupe, takođe bogato izrezbarene. Ranije je imao sofe i tapacirane fotelje po meri pojedinih žena. U glavnom hodniku sinagoge je prelepo ukrašena ploča na kojoj se nalaze imena rabina i administratora koji su održavali zgradu tokom njene istorije. U njoj se nalaze i velike orgulje koje je 1899. godine postavio maestro Carl Leopold Wegenstein, najveći rumunski konstruktor orgulja.

Rabin Mór Hirschfeld je bio prvi rabin sinagoge. Bio je izuzetno cenjen i odigrao je ključnu ulogu u njenoj izgradnji. Služio je kao rabin od otvaranja sinagoge do 1913. godine. Nasledio ga je rabin Móritz Löwy, poznat po svojoj učenosti i elokventnosti, a od 1883. do 1970. godine kao rabin je služio Miksa Drechsler, rabin u teškim vremenima, uključujući i Drugi svetski rat.

Posle Drugog svetskog rata dolazi do masovne emigracije temišvarskih Jevreja u Izrael, tako da se izuzetno smanjio njihov broj u gradu. Zbog toga, kao i usled nedostatka sredstava za održavanjem, antireligijskog ponašanja rumunske komunističke vlasti i dugotrajnog antisemitizma iz Drugog svetskog rata sinagoga postaje zapuštena i 1985. godine je zbog lošeg stanja u kojem se nalazila zatvorena.

2001. godine Jevrejska opština Temišvar ustupa zgradu sinagoge na korišćenje Temišvarskoj filharmoniji na period od pedeset godina. U septembru 2005. godine je, posle dvadeset godina, ponovo otvorena i tada je bila domaćin koncerta u organizaciji temišvarske filharmonije. Od tada je korišćena kao prostor za različite kulturne događaje, uključujući koncerte klasične muzike i izložbe. Ponovnim otvaranjem sinagoge za širu javnost, skrenuta je pažnja na potrebu za njenom konzervacijom i restauracijom.

Sinagoga je vraćena pod upravu Federacije jevrejskih zajednica u Rumuniji i 2018. godine je počela njena restauracija. Planirano je da ponovo bude korišćena kao mesto za molitvu, sa prostorom za muzej Jevreja Temišvara.

Ova sinagoga ima veliku arhitektonsko-istorijsku vrednost kako za sam Temišvar tako i za celokupnu kulturno-istorijsku baštinu Banata i kao takva se od 2015. godine nalazi na spisku kulturno-istorijskih spomenika Rumunije od nacionalnog značaja.